На тэрыторыі раёна, якая цяпер уваходзіць у Шумілінскі раён, чалавек жыве з глыбокай старажытнасці. Пра гэта сведчаць сляды мезалітычнага паселішча (9-5-ыя тыс.да н. э.) выяўленыя ў В. Красомай. Многія населеныя пункты на тэрыторыі раёна згадваюцца ў пісьмовых крыніцах з 16 ст. у апісанні Полацкай зямлі, складзеным у 1552г., ёсць звесткі аб "Дабейскай зямлі", "Ловажы і Ловожском табары", "Обалі, сёлах Казьяны, Чэрчыца і Мосары". У 1772 годзе пры ўз'яднанні з Расіяй землі Шумілінскага грая ўвайшлі ў склад Віцебскай губерні. У Х1Х стагоддзі Шуміліна-вёска ў Ловажскай воласці Полацкага павета Віцебскай губерні, у якой у 1866 годзе было 5 гаспадарак, 13 будынкаў, 38 жыхароў. Пасля будаўніцтва Рыга-Арлоўскай чыгункі (1886 год) вёска вырасла ў мястэчка, пабудавана чыгуначная станцыя.

Станцыйныя будынкі і царква з'яўляліся адзінымі буйнымі будынкамі. 17 кастрычніка 1866 года кіраўнік будаўніцтва міністр шляхоў зносін генерал-лейтэнант Мельнікаў п.п. далажыў цару ў тэлеграме «... у 9 гадзін 30 хвілін адкрыты рух на ўчастку Полацк-Віцебск працягласцю 242 вярсты...».

У пачатку ХХ стагоддзя ў Шуміліне 50 жыхароў, якім належала больш за 76 дзесяцін зямлі, у тым ліку больш за 28 дзесяцін непрыдатнай. Цікавая сама легенда аб паходжанні назвы Шуміліна. Мясцовыя старажылы так тлумачаць паходжанне гэтай назвы: падчас Айчыннай вайны 1812 г.на месцы, дзе цяпер знаходзіцца Шуміліна, у сасновым бары рускія воіны і партызаны зладзілі засаду. Атрад французаў, які прабіраўся праз лес да Віцебска, быў амаль цалкам знішчаны. Шум векавых соснаў зліўся з шумам бою і быў чутны за шмат кіламетраў. З тых часоў у народзе сталі казаць: «шумела месца гэта калісьці ў баі з французамі». Неўзабаве пасля таго бою лес назвалі Шумным борам, а якое з'явілася ў ім паселішча – Шумным вёскай. Ад яго, верагодна, і пайшла назва Шуміліна.

Знакамітая легендамі вёска Мішневічы. Яе жыхары сцвярджаюць, што прымаўка «пагарэў як Заблоцкі на мыле» нарадзілася дзякуючы пану Заблоцкаму, які жыў некалі ў Мішневічах. Разбагацеў гэты пан на тым, што сплаўляў па рэках Обаль і Дзвіна лес у Рыгу. Але аднойчы яму захацелася атрымаць яшчэ большую прыбытак, вось і вырашыў адвезці ў Рыгу мыла і абмяняць яго на тканіну. Прывязаў да сваіх плытах 2 скрыні мыла па 200 кілаграм у кожным, пакуль плыты дабраліся да Рыгі, усё мыла размякло ў дзвінскай вадзе. Затое беларуская мова стала багацейшай яшчэ на адзін трапны выраз. У лістападзе 1917 года на Шуміліншчыне ўстаноўлена савецкая ўлада. У 1924 годзе ў складзе Віцебскай акругі быў створаны Сіроцінскі раён з цэнтрам у мястэчку Шуміліна.У 1928 годзе быў створаны першы на Шуміліншчыне калгас «Іскра», крыху пазней «новая справа» і «Чырвоная Лоўша».

Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны насельніцтва раёна складала каля 45 тысяч жыхароў. У чэрвені 1941 года Шуміліншчына была акупаваная нямецка-фашысцкімі захопнікамі і падзяліла боль і гора ўсёй Беларусі. З першых месяцаў вайны тысячы шумілінцаў змагаліся на франтах, у партызанскіх атрадах, аказвалі супраціў, будучы ў падполлі, кожны чацвёрты з якіх загінуў, а чацвёра былі ўдастоены звання Героя Савецкага Саюза.

У 1942 годзе на тэрыторыі раёна дзейнічала Сіроцінская партызанская брыгада пад кіраўніцтвам камандзіра Кароткіна Сямёна Міхайлавіча. У пасёлку Обаль і навакольных вёсках дзейнічала падпольная Камсамольска-маладзёжная арганізацыя «Юныя мсціўцы» (кіраўнік Ефрасіння Савельеўна Зянькова). За час акупацыі ў раёне пераўтворана ў попел 133 населеныя пункты, 8 вёсак навечна ўнесены ў доўгі спіс на мемарыяльным комплексе Хатынь, загінула больш за пяць тысяч жыхароў.

23 чэрвеня 1944 года менавіта на Шуміліншчыне пачалася вызваленчая аперацыя «Баграціён». За вызваленне Шумілінскага раёна106 воінам Савецкай Арміі прысвоена званне Героя Савецкага Саюза.На тэрыторыі раёна вайна пакінула 86 пахаванняў. Будынак чыгуначнага вакзала ў Шуміліне адзіны не пацярпеў у гады вайны. Дарагой цаной дасталася перамога.Шмат выпакутаваў, шмат вынес на сваіх плячах наш народ, але і шмат зрабіў – аднавіў разбураную вайной гаспадарку, пабудаваў новыя прадпрыемствы. На Шумілінскай зямлі была пабудавана першая ў Савецкім Саюзе гідраэлектрастанцыя. Першай у Рэспубліцы ў 1985 годзе была выдадзена гісторыка-дакументальная хроніка «памяць» Шумілінскага раёна.

ПОМНІКІ ГІСТОРЫІ, АРХІТЭКТУРЫ 

Кожнаму жыхару нашага раёна блізкая і дарога гісторыя свайго краю, ўвасобілася ў гістарычных помніках. На тэрыторыі Шумілінскага раёна ўзята на ўлік 108 помнікаў гісторыі і культуры, у тым ліку 14 помнікаў археалогіі (7 з іх рэспубліканскага значэння), 3 помнікі архітэктуры, 91 помнік гісторыі (22 з іх рэспубліканскага значэння). Самымі значнымі з'яўляюцца помнікі архітэктуры псеўдарускага стылю К.ХІХ - Н. ХХ стст.—Свята-Сергіеўская і Свята-Успенская царквы.

 - Свята-Успенская царква, канец XIX стагоддзя (В. Перамога), помнік архітэктуры псеўдарускага стылю;

 

- Свята-Сергіеўская Царква, XIX-XX стагоддзяў (в. Ляскавічы);

 

- Былы Сядзібна-паркавы комплекс Ю. Ю. Амбургера: а) рэшткі сядзібнага дома; б) былы дом кіраўніка (цяпер будынак музея Обальскага камсамольскага падполля філіяла Шумілінскага гісторыка-краязнаўчага музея), у) фрагменты парку;

 

- Чыгуначны вакзал. У 1886 годзе ўведзены вакзальны комплекс на станцыі Сіроціна. У 60-х гадах XX стагоддзя перайменаваны ў ст. Шуміліна.

Пяценка

Гэта духоўнае месца, асвечанае ў даўнія часы, размешчана паблізу былой вёскі Казаногово па дарозе на Слабаду — кіламетраў сем ад Шуміліна. Сёння месца расчышчана ад чернолесья, таму каплічка бачная з дарогі, як толькі дойдзеш да канца былога паселішча. У сонечны дзень відовішча ўражвае сваёй нечаканай прыгажосцю. Побач з капліцай-калодзеж, пап'еш з яго і адразу адчуеш, як пакідае цела стомленасць, як святлее ў вачах. Крынічная вада. Святая вада з ключа, які б'е дзесьці з-пад былой царквы, збягае крышталёва чыстымі струменьчыкамі. Недалёка выкладзеная купальная, неўзабаве з'явіцца асобная месца для распранальні. Месца атрымала назву ад Параскевы Пятніцы. Знайшліся тыя апантаныя краязнаўствам людзі (адзін іх падзвіжнікаў Віктар Улюценка), якія надалі святому месцу тое значэнне, якое рухае да паломніцтва многіх людзей. Паломнікі бачаць адроджаныя фрагменты на месцы былой царквы, якая калісьці была бязлітасна знішчана. Сёння тут, на лобным месцы, застаўся цагляны мур, парослы травой. Цэгла не рассыпалася-трывалы, па ўсім відаць, старадаўняга абпалу. Засталіся некранутымі падчас знішчэння прыступкі з усходняга боку, якія вялі ў царкву. Гэты падмурак і збіраюцца аднавіць тыя, каму і сёння не змяніла любоў да гісторыі свайго роднага краю. Яны прыйшлі да ўсведамлення простай ісціны: асвячоная скрозь смугу стагоддзяў Пяцёнка і сёння нясе вялікі зарад энергетыкі, дае чалавеку жыццёвыя і духоўныя сілы.

Маёнтак Обаль

Найбольш магутнымі шляхціцамі на Шуміліншчыне былі прадстаўнікі польскага роду Грабніцкіх. Іх галоўным радавым уладаннем тут быў маёнтак Обаль.  Першыя пісьмовыя звесткі аб Обалі датуюцца ХVI стагоддзем, калі паселішча ўваходзіла ў склад Полацкага ваяводства. У апісанні полацкай зямлі, складзеным ў 1552 годзе, засведчана, што браты Фрыдрых, Ян, Васіль Епімахавы “мають дворец отчызный на Оболи…”. Частка сяла была перададзена Гарадзецкаму манастыру Святога Міхаіла. З 1597 года гэтая частка маёнтка была ва ўладанні Езуітаў, якія з’явіліся ў Полацку пасля вызвалення горада Стэфанам Баторыем ад маскоўскага войска падчас Лівонскай вайны.

У ХVI стагоддзі маёнтак Обаль быў уласнасцю шляхціцаў Мольскіх. 6 сту-дзеня 1592 года П. Война набыў маёнтак у Адама Вольскага. Той у сваю чаргу праз тры гады прадаў маёнтак Фрыдэрыку Януш Ветрынскаму, ад яго сына праз 20 гадоў маёнтак набыла Ганна Грабніцкая з роду Войнаў.

Гаспадарам маёнтка Обаль належалі навакольныя вёскі Грэбніцы, Барсукі, Арэхава, Доўгая Ніва, Махірава, Задоры, Галавачына і іншыя. Мясцовыя жыхары ўзгадваюць пана, які валодаў землямі на беразе ракі Заходняя Дзвіна, дзе захавалася назва “панскае балота”.

У другой палове ХІХ стагоддзя побач з маёнткам Обаль была пракладзена Дынабургска-Віцебская чыгунка. На гэты час да маёнтка належала каля 2760 дзесяцін ворнай зямлі, а таксама буйныя лясныя абшары. Грабніцкія займаліся здабычай і продажам гліны і жвіру, што дазваляла вырабляць уласную цэглу, прадавалі, сплаўляючы па рацэ Обаль да Дзвіны, лес.

Сядзібны комплекс у маёнтку Обаль першапачаткова быў аднапавярховым палацам з мураваным скляпеннем. Для праектавання быў запрошаны архітэктар з Францыі. Дах палацаў быў крыты гонтам, сцены ўзведзены з цэглы. Ужо ў сярэдзіне ХІХ стагоддзя тут рос стогадовы сад.

У пачатку ХІХ стагоддзя Станіславам Грабніцкім быў пабудаваны вялікі палац у стылі класіцызму. Гэта быў двухпавярховы будынак з цокальным паверхам. Будаваўся з чырвонай цэглы, быў атынкаваны. Паўночны бок выходзіў на панскі двор з шырокай пясчанай дарогай, якая ішла па кругу і падыходзіла да дому. Фасад параднага ўваходу дапоўнены чатырохкалонным порцікам. Каля сярэдніх калон стаялі дзве невялікія каменныя выявы ільвоў. Існуе паданне, што пад адным з іх быў схаваны скарб. Паўднёвы ж бок палаца звернуты да ракі Обаль.

На першым паверсе размяшчаліся памяшканні слуг, дарадца пры маёнтку, канцылярыя ці бібліятэка гаспадара. Побач тулілася дадатковая спальня. Таксама былі тры паркетныя залы, вокны якіх выходзілі ў сад. Вялікую плошчу займала фае з калонамі. Пад сходамі, якія выводзілі на другі паверх, быў пакой лакея, побач месціўся пакой гаспадыні. Невялікая цёмная кладоўка побач мела назву аптэчка. З заходняга боку палаца знаходзіўся чорны выхад, пакой эканома, а таксама была кухня.

Другі паверх займалі жылыя памяшканні. Сярод іх так званае “канарэйкавае” — памяшканне, у якім гаспадар гадаваў канарэек, а пазней вырошчваў кветкі. Тут была сталовая і дзве гасцёўні. Побач з бацькоўскай спальняй месціўся дзіцячы пакой.

Обальскі палац меў вялікую бібліятэку. Яе складальнікам быў Эдвард Грабніцкі.

Вакол параднага двара былі стайні, кладоўкі, памяшканні слуг, лядоўня. Сёння акрамя рэшткаў палаца, захаваліся будынкі стайні і галоўнага флігеля, у якім гадавалі птушак для палявання. У Грабніцкіх у стайні было каля ста коней. Пры двары служыла амаль сто чалавек, былі свае шорнік, шавец, ткач. Дзейнічала ткацкая майстэрня. Для выхавання дзяцей наймалі гувернантку і настаўнікаў.

Пад будынкам палаца праходзіў падземны ход, якія выводзіў да вёскі Масцішча на супрацьлеглы бераг ракі. Часцей за ўсё падземныя хады выкарыстоўваліся ў абарончых мэтах.

Маёнтак Обаль Грабніцкія прадалі прыкладна ў 1886 годзе. Спачатку маёнтак належаў землеўласніцы Н. Ф. Метсце фон Даннерштэйн, уладанні якой складалі 452 дзесяціны.

Сярод апошніх і найбольш буйных гаспадароў на Обалі можна назваць царскага вяльможу фон Амбургера, немца па паходжанні. Сам уладар пражываў у Санкт-Пецярбурзе, а маёнтак быў яму за летнюю рэзідэнцыю. Пасля выгнання фон Амбургера палац доўгі час стаяў без догляду. Акт Полацкай павятовай камісіі ад 21 лістапада 1920 года сведчыць: пры аглядзе галоўнага корпуса выяўлены выбітыя вокны, моцна пашкоджана кафля, у адной з прыбіральняў ніжняга паверха нават гадавалі парасё. Пяць пакояў першага і тры падвальнага паверхаў былі заняты пад жыллё прамысловай міліцыі і былымі парабкамі памешчыка.

Пазней у памяшканнях палаца была адчынена школа сялянскай моладзі, пасля вайны сюды пераехаў дзіцячы дом. Пасля панскую сядзібу перадалі керамічнаму заводу пад інтэрнат. На пачатку 90-х гадоў жыхары былі выселены, а праз некаторы час тут здарыўся пажар. На сённяшні дзень былы палац мае сіратлівае відовішча.

Адзначым у заканчэнні, што ў былой гаспадарскай стайні дзейнічала мясцовая бальніца, пазней будынак перабудавалі пад інтэрнат. Сёння гэта разбураны будынак. А будынак, дзе зараз размяшчаецца музей Обальскага падполля “Юныя мсціўцы”, раней служыў галоўным флігелем. 

З гісторыі Шуміліна: вуліцы Сіпко і Валадарскага

Гісторыя вуліцы Сіпко налічвае амаль 55-гадовы стаж. Гэта адна з самых доўгіх вуліц пасёлка. Яе даўжыня складае 3 кіламетры 580 метраў. На ёй размешчаны больш  за сто будынкаў, жывуць 559 чалавек. Даваеннай забудовы на вуліцы не захавалася. Адзіным сведкам ваеннага ліхалецця стаў дом №54, пабудаваны ў 1941 годзе. У ім у пасляваенныя гады размяшчалася школа, бібліятэка, а па выхадных прыязджала кінаперасоўка. Затым будынак быў адданы пад жылы фонд. 

У 50-ыя гады адным з забудоўшчыкаў вуліцы выступіла Сіроцінская машынна-трактарная станцыя (сёння – Шумілінскі райаграсэрвіс).  На ўчастку вуліцы ад сённяшняй пракуратуры да аўтатрасы былі пабудаваныя для работнікаў станцыі драўляныя двухкватэрныя дамы. У той жа час была пабудаваная дызельная, а затым і трансфарматарная падстанцыі, якая поўнасцю электрыфікавала МТС і дала святло ў блізляжачыя дамы.  Пабудаваная ў 1968 годзе праз Шуміліна гравійная дарога Віцебск-Полацк  значна палегчыла і павялічыла зносіны з абласным цэнтрам, а таксама паклала пачатак забудове ўчастка вуліцы ў паўднёвым накірунку. У гэты час на вуліцы з’явіліся першыя жылыя шматкватэрныя дамы, пабудаваныя з цэглы. 70-80-я — новы этап жылой забудовы. 

Некаторых будынкаў, што стаялі на вуліцы Сіпко, сёння няма. На карце пасёлка мы не знойдзем магазіна №4, які размяшчаўся ў раёне сённяшняй пракуратуры і быў вядомы пад назвай “Чапок”, бо прайсці міма яго і не зачапіцца, было проста немагчыма. Кожную нядзелю магазін адчыняўся ў шэсць гадзін раніцы, для таго, каб раннія пакупнікі, якія вярталіся з рынка пасля продажу сваёй прадукцыі, пакідалі свае грошы ў “Чапку”. Некаторыя будынкі змянілі сваё функцыянальнае прызначэнне. 

Па дадзеных “Спіса населеных месцаў Віцебскай губерні” 1906 года  сённяшняя вуліца Валадарскага размяшчаецца на месцы вёскі Бакачы Каравайніцкага сельскага таварыства Лаўжанскай воласці Полацкага ўезда, у 8 дварах якой пражывалі 45 жыхароў. У 1939 годзе вёска Бакачы ўвайшла ў склад Шуміліна і атрымала  назву ў гонар расійскага дзеяча рэвалюцыйнага руху. Сёння працягласць вуліцы складае 793 метры. На ёй жыве 65 чалавек.